Παραμερίζουμε, ποιητή, για να περάσεις*

Ο Γιάννης Ρίτσος ήταν πάντα ο προσωπικός μου θεός. Δεν έχω καμιά ροπή προς τη μεταφυσική, υπήρξα πάντα άθεη χωρίς να χρειαστεί να το σκεφτώ ή να το δικαιολογήσω. Αν, όμως, έπρεπε να διαλέξω ένα ον που θεωρούσα ανώτερο και πρόστρεχα πάντα σ’ αυτό στις δυσκολίες της ζωής μου, αυτός ο Θεός ήταν ο Ρίτσος.

Από μικρό παιδί, όταν οι γονείς μου έβαζαν ν’ ακούσουμε τη Ρωμιοσύνη. Κι αργότερα, όταν άρχισα να ψάχνω από μόνη μου το έργο του. Και θυμάμαι πως, επειδή είχα πάντα μια αγωνία να καταφέρω να ζωγραφίζω, φιλοτέχνησα δύο (φρικιαστικά) έργα με τίτλους στίχους του: το ένα λεγόταν Ζωή, ένα τραύμα στην ανυπαρξία και το δεύτερο Απ’ την πληγή μου κοίταξα του κόσμου την πληγή.

Ευτυχώς, παράτησα νωρίς τα εικαστικά κι άρχισα να παλεύω με τις λέξεις. Κι ο Ρίτσος ήταν πάντα εκεί. Σε κάθε βραδυπορία μου, σε κάθε σιχτίρισμα της έμπνευσης αρκούσε να απαγγείλω δυνατά Φέρναν τη ζωή στα δυο στεγνά τους χέρια σαν ποτάμι για ν’ αρχίσει πάλι να παίρνει μπρος το μολύβι.

Τρεις λόγοι είναι που με κάνουν να τον αγαπώ τόσο, να τον προσκυνώ και να τον «συμβουλεύομαι».

Πρώτα γιατί οι μισές απ’ τις αντιξοότητες της ζωής του θα έφταναν για να λυγίσουν και να παραλύσουν ακόμα και τον πιο γενναίο. Αντιξοότητες που προέκυψαν - φυματίωση, οικονομική καταστροφή, ψυχικές αρρώστιες και πρόωροι θάνατοι στην οικογένειά του – και γέννησαν τα πιο προσωπικά έργα του:

Και μονομιάς όλα ξεμάκρυναν – μορφές, τα δέντρα, η θάλασσα,

πράγματα, γεγονότα, η ποίηση, - πέρα, πιο πέρα,

σε μια αντίπερα όχθη – τάβλεπε, δεν τάβλεπε. Εκείνα

έφυγαν τάχα και τον άφησαν ή αυτός; Ο θάνατος

ακίνητος, τον κατοικούσε ως την άκρη των νυχιών. Τις νύχτες

άκουγε την πελώρια εκείνη ακινησία εντός του. Ωστόσο,

πριν απ’ τον ύπνο και μετά το ξύπνημα, εξακολουθούσε

να πλένει τακτικά τα δόντια του με το παλιό, μαδημένο βουρτσάκι,

δείχνοντας άσπρο, βέβαιο, καθαρό το τελευταίο χαμόγελό του.

(Καρκίνος, 27.07.68)

Και αντιξοότητες που επέλεξε – ΚΚΕ, φυλακές, ξερονήσια – και τραγουδάμε ακόμα, τρεις γενιές μετά:

Δω πέρα ξεχάσαμε ένα σωρό πράγματα.

Δεν είναι ένα παράθυρο να κοιτάξουμε τη θάλασσα.

Αλλιώς κοιτιέται η θάλασσα απόνα παράθυρο,

αλλιώς πίσω απ’ το συρματόπλεγμα…

(Πέτρινος χρόνος, 1949)

Δεύτερος λόγος που τον αγαπώ και τον θαυμάζω είναι η απλότητα με την οποία γράφει για τα πιο πολύπλοκα. Λέξεις καθημερινές, ευτελείς, πολυφορεμένες – κι όμως, είναι σαν να τις ακούς για πρώτη φορά. Κι ένας διαβολεμένος ρυθμός που παραμονεύει ακόμα και στην πιο στοιχειώδη σύνταξη και στίξη. Είναι στίχοι του που δεν θα ξεπεράσω ποτέ, πάντα θα με αφήνουν έκθαμβη και ζηλιάρα. Όπως μου ‘ρχονται πρόχειρα στο μυαλό:

…Κράτησα εντός το φέρετρο της μάνας μου ανοιχτό…

…θ’ αστράφτει διάδημα έκπαγλο στου κόσμου τη φαλάκρα…

…άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης…

…Ποιος φταίει που λείπει το τραγούδι μας;

Εσύ κι εγώ κι εμείς…

…Ζητά: «Ένα τραγούδι να γεννάει τραγούδια»…

…Σας έλεγα, λοιπόν, πως δεν υπάρχει ο θάνατος…

…κ’ είμαι ένας σπόρος ομορφιάς σε άγονο περιβόλι…

…κ’ οι στίχοι εύθραυστες γέφυρες πάνω στο ναι και στ’ όχι…

…Εγώ το φως ελάτρεψα και πλάθω με το φως

και τ’ αργαστήρι μου έστησα στου κόσμου το μπαλκόνι…

Κι ο τρίτος λόγος είναι αυτή ακριβώς η υπέρβαση που ορίζουν οι δυο τελευταίοι στίχοι. Δεν είναι μόνος του ο ποιητής, δεν είμαστε ο καθένας μόνος. Πάντα προχωράει απ’ το ενικό στο πληθυντικό και πάντα αφήνει μια ελπίδα να πλανιέται και να φωτίζει τα ζόρικα:

…Γλυκέ μου, εσύ δε χάθηκες, μέσα στις φλέβες μου είσαι

Γιε μου, στις φλέβες ολουνών, έμπα βαθιά και ζήσε…

…Γιε μου, στ’ αδέρφια σου τραβώ και σμίγω την οργή μου,

σου πήρα το ντουφέκι σου, κοιμήσου, εσύ, πουλί μου.

(Επιτάφιος, 1936)

…Εκείνα που χάσαμε και χάνουμε, έλεγε,

εκείνα που έρχονται, προπάντων εκείνα που φτιάχνουμε,

είναι δικά μας, μπορούμε να τα δώσουμε…

(Όταν έρχεται ο ξένος, 1958)

Κι έπειτα αυτό το ποίημα που με κάνει πάντα να κλαίω:

…Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, απ’ τον κόσμο.

Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο…

Και, τέλος, το διαχρονικά αγαπημένο μου όλων, ίσως γιατί το τραγουδάω από μικρό παιδί. Και γιατί βρίσκω ηρωική κι ανίκητη την ιδέα πως πρέπει να σκεφτείς τις μητέρες να χαμογελάνε στα παράθυρα, για να βρεις λίγο χώρο να απλώσεις τα πόδια σου.

* «Η τέχνη όσο κι αν δυναμώνει προβαίνοντας γερή, από τα νιάτα φαίνεται. Κι ο ποιητής όσα εμπόδια κι αν του φέρουν πάντα οι ερασιτέχνες κι οι σοφολογιότατοι, πάντα δείχνεται στο δρόμο του, ήσυχα ή ορμητικά, δαμαστής. Το Ρίτσο δίχως να προσμένω, από τα νέα χρόνια του τον εχαιρέτησα:

Το ποίημά σου το πικρό, το ζουν ιχώρ κ’ αιθέρας,

Καθάριος όρθρος της αυγής, μηνάει το φως της μέρας.

Σε μια φρικίαση τραγική χαμογελάει μιας πλάσης

ρυθμός. Παραμερίζουμε, ποιητή, για να περάσεις».

(Παλαμάς, 1938)